dê

 Binêre herwiha: de, De, -de, -de, dê-, û -de-

Kurdî

Bilêvkirin

• IPA^(kilîd): /deː/
• (Navdêr 1)

  Deng (Wan)

• (Hoker 1)

  Deng (Wan)

• Kîtekirin: dê

Navdêr 1

dê mê

1. (malbat) Dayik, day, deyk, dayk, da, dadê, mak, jina kesek ku jê welidiye.
   • Gava Xezal hate malê diya xwe maçî kir, rûnişt û nanê xwe xwar." — (Sîma Semend, Xezal, Weşanên Nûdem, 1996)
   • Ger ev diya min bûya, wê mîna dayikan bi min re bida û bistanda (...) — (Firat Cewerî, Girtî, Weşanên Nûdem, 1986)

Gotinên pêşiyan

• dê û dotê şer kir, bêaqilan bawer kir

Bi alfabeyên din

• kurdî-erebî: دێ

Tewandî

• Gazîkirin: dayê, yadê
• Girêdayî: diya (min, te, wê...)

Etîmolojî

Ji proto-hindûewropî *dhē(i)- (“mêtin”), hevrehên kurmancî dayik, dayên û dêl, soranî دایک‎ (dayk, “dayik”), ده‌ڵ (deł: dêl) û دێڵ (dêł: dêl), hewramî eḏa (dayik) û dełe (dêl), farisî دایه‎ (dayê: dayên), yûnaniya kevn θηλυς (mê) û θήλή (sermemik, serçiçik). Heman rehê proto-hindûewropî serekaniya peyva dotin ya kurdî ye jî. Bi rêya proto-hindûewropî *dʰugh₂tḗr belkî ew jî ji *dhē(i)- herwiha hevreha dot (keça kesekî/ê) ya kurmancî, دختر (duxter) ya farisî, daughter ya inglîzî... Bo zêdetir agahiyan li ser wan binere: dot. დედა (deda: dayik) ya gurcî û daduli (dêl) ya lazî bi ihtimaleke mezin ji zimanên îranî hatine wergirtin.

Werger

• Afrîkansî: moeder → af, ma → af
• Aramî: ܐܡܐ‎ → arc (imā)
• Bambarayî: bangeba → bm, woloba → bm, ba → bm
• Baskî: ama → eu
• Belarusî: мати → be (mati), маці → be (maci) mê
• Bretonî: mamm → br
• Bulgarî: майка → bg (majka)
• Çekî: matka → cs mê
• Çînî: 母亲 → zh (mǔqīn)
• Danmarkî: moder → da, mor → da g
• Misrî: (mwt) → egy
• Albanî: nënë → sq
• Almanî: Mutter → de mê
• Erebî: أم‎ → ar (um)
• Ermenî: մայր → hy (mayr)
• Esperantoyî: patrino → eo
• Estonî: ema → et
• Farisî: مادر‎ → fa (mâdar), والده‎ → fa
• Fîjî: tina → fj
• Fînî: äiti → fi
• Fransî: mère → fr
• Frîsî: mem → fy mê
• Gaelîka skotî: màthair → gd mê
• Gurcî: დედა → ka (deda)
• Hawayî: makuahine → haw
• Hindî: माँ → hi (māṃ), माता → hi (mātā) mê
• Holendî: moeder → nl mê
• Mecarî: anya → hu
• Îdoyî: matro → io
• Îgboyî: nne → ig
• Îbranî: אם‎ → he (em)
• Indonezî: ibu → id, bunda → id
• Inglîzî: mother → en, going to → en, matri- → en, ^?female dog → en
• Înuîtî: ᐊᓈᓇ → iu (anaana)
• Îrlendî: máthair → ga mê
• Îtalî: madre → it mê
• Îzlendî: mamma → is mê, móðir → is mê
• Japonî: 母 → ja (haha), 母親 → ja (hahaoya)
• Katalanî: mare → ca mê
• Ximêrî: ម្ដាយ → km (mdai), ម៉ែ → km (mai)
• Koreyî: 엄마 → ko (eomma), 어머니 → ko (oemoeni)
• Kornî: mam → kw
• Sirboxirwatî: majka → sh, mati → sh
• Latînî: māter → la
• Latviyayî: māte → lv mê
• Lingalayî: mamá → ln
• Lîtwanî: motė → lt mê, motina → lt mê
• Lombardî: mader → lmo
• Lugandayî: maama → lg
• Luksembûrgî: Mamm → lb mê
• Makedonî: мајка → mk (majkа)
• Malayalamî: അമ്മ → ml (amma)
• Maltayî: omm → mt, mamà → mt, ma → mt
• Maorî: matua → mi wahine → mi
• Maratî: आई → mr (āī)
• Megrelî: დიდა → xmf (dida)
• Nepalî: आम → ne (āma)
• Norwecî: mor → no g, mamma → no g, moder → no g
• Noviyalî: matra → nov, patra → nov
• Oksîtanî: maire → oc mê
• Slaviya kevn:

  krîlî: мати → cu (mati) mê

  glagolîtîkî: ⰏⰀⰕⰉ → cu (mati) mê

• Polonî: matka → pl mê, mama → pl mê
• Portugalî: mãe → pt mê
• Peştûyî: مور‎ → ps (mwr)
• Romanî: dej → rom mê
• Romanyayî: mamă → ro mê
• Rusî: мать → ru (mat’)
• Samiya bakurî: eadni → se
• Sanskrîtî: मातृ → sa (mātr̩)
• Sirboxirwatî: mat → sh, mati → sh, mater → sh, majka → sh mê, roditeljica → sh mê, rođenica → sh mê
• Skotî: mither → sco, moder → sco
• Slovakî: matka → sk mê
• Slovenî: mati → sl mê
• Sonxayî: ɲaa → ses
• Sorbiya jêrîn: maś → dsb mê
• Spanî: madre → es mê
• Swahîlî: mzazi → sw
• Swêdî: mor → sv g, moder → sv g
• Tagalogî: ina → tl
• Tayî: แม่ → th (mâe), มารดา → th (maandaa)
• Tamîlî: தாய் → ta (tāy)
• Teteriya krîmî: ana → crh
• Tîbetî: ཡུམ → bo (yum)
• Tirkî: anne → tr, ana → tr, kocakarı → tr, mader → tr, nene → tr, valide → tr, ^?ece → tr, ^?haydi → tr, ^?yallah → tr, ^?cak → tr
• Tokpisinî: mama → tpi, mami → tpi
• Ûkraynî: мати → uk (máty)
• Venîsî: mare → vec mê, mama → vec mê
• Weylsî: mam → cy
• Viyetnamî: mẹ → vi
• Yûnanî: μητέρα → el (mitéra), μάνα → el (mána)
• Yûnaniya kevn: μήτηρ → grc (mếtêr)
• Zazakî: ma → diq
• Zuluyî: umama → zu

Navdêr 2

dê nêr

1. gund, dih

Bikaranîn

• Bi taybetî di kurmanciya rojavayî û di soranî de

Etîmolojî

Ji proto-îranî *desyu- (warê dijminan, welatê dijminan), hevreha sanskrîtî desyu- (dijmin), avestayî dexyu- (war, welat), farisiya kevn dehyu-, pehlewî dêh, dih ya hin devokên kurmancî (derdorên Elbistanê) û navên bajarên Dih û Dihokê ("gundê biçûk"), دێ (dê: gund) ya soranî, dew (gund) ya zazakî û ده (dih: gund) ya farisî

Hoker 1

dê

1. Peyvikek alîkar dikeve gel lêkerên tewandî û diyar dike ku bûyerek dê di pêşerojê anku dema bêt de biqewime.

   Ez dê sibê biçim.

   Ew dê sala bêt bigihe vir.

   Dema mezin bibî, dê ji bîr bikî.

Hevmane

• ê (2)
• wê (2)
• yê (2)

Herwiha

• dikê
• kê

Etîmolojî

Hevreha zazakî do, ji divê (bide ber inglîzî will = "dê" ji will= vîn, îrade) yan ji "dike" wek "ew dike biçe", yan jî ji "dihê"(dê) wek "ew dihê biçe"

Jê

• kurmanciya rojavayî: dê
  • reşwî: dê (hilatî) ~ ê

Werger

• Erebî: س-‎ → ar, سوف‎ → ar
• Farisî: خواه‎ → fa
• Inglîzî: will → en, going to → en
• Norweciya bokmålî: skal → no, vil → no, kommer til → no
• Rusî: будет → ru (budet)
• Tirkî: -acak → tr, -ecek → tr

Hoker 2

dê

1. de, haydî, yella, haydê, hadî, hadê, yela, yellah

   Dê were!

   Dê bêje!

   Dê bixwin!

Werger

• Erebî: هيَّا‎ → ar
• Inglîzî: come on → en
• Norweciya bokmålî: kom igjen → no
• Rusî: давай → ru (davay)
• Tirkî: haydi → tr