çêl

Kurdî

Bilêvkirin

• IPA^(kilîd): /t͡ʃeːl/

Navdêr 1

Zayenda mê ya binavkirî
Rewş	Yekjimar	Pirjimar
Navkî	çêl	çêl
Îzafe	çêla	çêlên
Çemandî	çêlê	çêlan
Nîşandera çemandî	wê çêlê	wan çêlan
Bangkirin	çêlê	çêlino
Zayenda mê ya nebinavkirî
Rewş	Yekjimar	Pirjimar
Navkî	çêlek	çêlin
Îzafe	çêleke	çêline
Çemandî	çêlekê	çêlinan

Çêlek

çêl mê

1. Çêlek, mêşîn, mange, manga,
   sewalek mezin e mirov xwedî dikin daku şîrî bide
   dema dizê golikan dide
   nêrên wan ga ne.
   • Te çêl firot û te em bê şîr û mast hêlan. — (Sidqî Hirorî, Kurê Zinarê Serbilind, Weşanên Nûdem, Stokholm, 1996)

1. Hemû heywanên mê yên girs û guhandar.
2. (heqaret) Jinên qelew yan xwere.

Bi alfabeyên din

• kurdî-erebî: چێل

Herwiha

• çêlek

Jê

• (lêker) çêl kirin
• (navdêr) çêlkirin

Têkildar

• baqole
• canega
• ga
• golik
• nagon

Pûte

• 

  mêşîn (bi " î ")

• 

  mêşin (bi " i ")

Etîmolojî

Ji proto-hindûewropî *kʷel- (binere çerîn) ku herwiha serekaniya çêl (manga) ya kurdî ye jî. K-ya proto-hindûewropî di zimanên îranî de dibe "ç/s/z", "l" dibe "r".

Ihtimalen têkilî çêrîn anku çerînê: "çêlek = ya ku diçêre/diçere" wek "wêrek = yê ku diwêre". L/R bi hev diguherin. Yan jî ji çê-l-(ek) ji proto-hindûewropî, hevreha ga, bide ber go-l-ik. L/R paşpirtikeke çêkirina navên heywanan e: çêl, dêl, mel, gol-ik / gwêr / gwêreke / gûr, ker, şêr, mir- (miravî, mirîşk), nuwer (nehgon, nogin), derr (berazên mê),

Ev heywan bi kurmancî li hin deveran "çêlek" e, li hinan jî tenê "çêl" (li hin cihan jî navekî din heye, bo nimûne "manga" anku "gayên mê"). Bi soranî jî "çêl" heye lê "manga" zêdetir li kar e.

Dikim-nakim, hevrehên wê ne di zimanên lêzim û ne jî di zimanên cîran de nabînim (ji bilî hin zimanên qefqasî ku tê de peyva "çam/jam" bi maneya "çêl(ek)" heye.

Gelo eslê peyvê "çêlek" e ku paşî "-ek" jê ketiye ji ber ku hatiye texmînkirin ku ew "-ek" forma yekjimar ya nediyar e anku "çêlek = yek çêl"? Yan jî gelo eslê wê "çêl" e ku paşî "-ek" ya yekjimariya nediyar lê zêde bûye? Yan jî ew "-ek" bi analojî ji li gel peyva "golik" (ji "go-l-ik") yan jî di bin tesîra tirkî "inEK" (çêl/çêlek) de lê zêde bûye?

Gelo "çêl(ek)" jî ne hevreha "ga" be û wek "go-l-ik" ku destpêka wê bê guman ji "ga-" ye? Hingê avaniya wê dê wiha be "çê-l-(ek)".

Di piraniya zimanên hindûewropî de hevreha peyva "ga" heye, bo nimûne farisî "gav", ermenî "kov", inglîzî "cow" (bixwîne: kaw). Lê nayê zanîn ku "g" ya hindûewropî di kurdî de bibe "ç".

Bi zaravayên din

• Kurmancî: çêl
• Soranî: çêl, manga
• Zazakî: manga ( >monga > munga)

Werger

• Afrîkansî: koei → af
• arameyî: ܬܘܪܬܐ
• Azerî: inək → az
• Bambarayî: misi → bm
• Bengalî: গাই → bn (gai), গরু → bn (gôru)
• Çuvaşî: ӗне → cv (ĕne) (ĕne)
• Çînî: 母牛 → zh
• Danmarkî: ko → da
• Albanî: lopë → sq mê
• Almanî: Kuh → de mê
• Erebî: بقرة‎ → ar (beqere), ^?البقرة‎ → ar, ^?الظبیة‎ → ar, ^?الوجیئة‎ → ar
• Ermenî: կով → hy (kov) (kov)
• Esperantoyî: bovino → eo
• Estonî: lehm → et
• Farisî: ماده‎ → fa, گاو‎ → fa, ^?قلوه سنگ‎ → fa, ^?گاو ماده‎ → fa, ^?گاوماده‎ → fa
• Ferî: kúgv → fo
• Fînî: lehmä → fi
• Fransî: vache → fr
• Frîsî: ko → fy
• Gaelîka skotî: bó → gd
• Gujaratî: ગાય → gu (gāya)
• Hindî: गाय → hi (gāy) (yāya)
• Holendî: koe → nl
• Mecarî: tehén → hu
• Îdoyî: bovo → io, bovino → io
• Îbranî: פָּרָה‎ → he
• Inglîzî: bossy → en, fledgeling → en, ^?tolerant → en, ^?clement → en, ^?cow → en
• Inglîziya kevn: cu → ang
• Îtalî: vacca → it
• Îzlendî: kýr → is
• Japonî: 牛 → ja (うし) (ushi)
• Kabîlî: tafunast → kab (f)
• Katalanî: vaca → ca
• Qazaxî: сиыр → kk (sïır) (siyr)
• Kînyarwandayî: ka → rw
• Kirgizî: уй → ky (uy) (uĭ)
• Koreyî: 암소 → ko (amso) (amso)
• Lîmbûrgî: keuj → li
• Malezî: sapi → ms
• Maratî: गाय → mr (gāy) (yāya)
• Mayayiya yukatekî: wakax
• Mongolî: үнээ → mn (ünee) (ünêê)
• Norwecî: ku → no
• Oksîtanî: vaca → oc
• Osetî: хъуг → os (qug) (hʺug)
• Papyamentoyî: baka → pap
• Polonî: krowa → pl
• Portugalî: vaca → pt
• Puncabî: ਗ਼ਾਂ → pa (ġā̃) (gã)
• Romanî: guruvnî → rom
• Romanyayî: vacă → ro
• Rusî: корова → ru (korova) (korova)
• Samiya bakurî: gussa → se
• Sirananî: kaw → srn
• Spanî: vaca → es mê
• Swêdî: ko → sv
• Tacikî: модагов → tg (modagov) (modagov)
• Tirkî: bala → tr, ^?döl → tr, ^?inek → tr, ^?lohusa → tr
• Tirkmenî: сыгыр → tk (sygyr)
• Urdûyî: گائے‎ → ur
• Oygurî: كالا‎ → ug (kala)
• Yûnanî: αγελάδα → el (ageláda) (ageláda)

Navdêr 2

çêl

1. ajelên temenbiçûk, têjik, varik, çûçelk

Navdêr 3

çêl nêr

1. Nifş, nesl, nijad.

Etîmolojî

Ji ermenî ցեղ (cʿeł) ji ermeniya kevn ցելում (cʿelum) (çʿêlum: parve kirin, ji hev cuda kirin) ji proto-hindûewropî *sḱel- (dirandin, peritandin, ji hev vekirin), hevreha hîtîtî işkellay- (dirandin), rûsî щель (şêli), σκάλλω (tevir kirin). Herwiha hevreha peyva քաղեմ (kʿałem) (kʿałem) e ku serekaniya peyva kurmancî kêlan (erd rakirin) e.