xwelî

Kurdî

Navdêr

Zayenda mê ya binavkirî
Rewş	Yekjimar	Pirjimar
Navkî	xwelî	xwelî
Îzafe	xweliya	xweliyên
Çemandî	xweliyê	xweliyan
Nîşandera çemandî	wê xweliyê	wan xweliyan
Bangkirin	xweliyê	xweliyino
Zayenda mê ya nebinavkirî
Rewş	Yekjimar	Pirjimar
Navkî	xweliyek	xweliyin
Îzafe	xweliyeke	xweliyine
Çemandî	xweliyekê	xweliyinan

Xwelî

xwelî mê

1. Toza gewr ya ji tiştên şewitî/ sotî peyda bûye.
   • Manend-i gulan libas-i ker kim
     Ax û xweliyê bi ser xwe wer kim
     Zulfan hemî ta bi ta bikêşim— (Mem û Zîn ~1692, Ehmedê Xanî)
2. (Devkî) Ax, erd, toz, herrî.
   • Ekrad qewî zêde îctinab (xwedûrî) û hezerê ji malêd weqfan dikin. Bi wê dereceyê (astê, pileyê) ko eger hakim eger axayekî zalim (sitemkar) di nêva wan da nî peyda bibitin, ew bi xef diçin û mistekê ji xweliya weqfê tînin û bi ser xanmanê wî zalimî (de) direşînin.— (Mele Mehmûdê Bayezîdî Amadekar: Jan Dost, Adat û Rusûmatnameê Ekradiye, Weşanxaneya Nûbihar, 2010, r. ?, ISBN 9789944360678)
3. (Mecazî) Malwêranî, kembaxî, bela, bedbextî, bêsiûdî.
   • Xwelî bi serê me werbû. (Belayek mezin hat serê me.)
   • Bavê te beg bû. Tu bûyî paşa. Xwelîyê Agirî li serê te be."— (Çiyayê Agirî, Yaşar Kemal, Weşanxana Çanda Kurdî)
4. (Mecazî) Tiştek pîs.
   • Wî xwelî xwar û alîkariya dijminan kir.

Bi alfabeyên din

• kurdî-erebî: خوه‌لی

Herwiha

• xolî
• xulî

Hevmane

• helemor

Jê

• (Lêker) xwelî kirin
• (Navdêr) xwelîkirin
• xulav
• xulavî
• xwelîdank
• xwelîbiser
• xwelîbiserane
• xwelîbiserî
• xwelîbiserîtî
• xwelîser
• xwelîserane
• xwelîserî
• xwelîserîtî
• xwelîşînk
• xwelîşînkî
• xwelîkî

Etîmolojî

Hevreha soranî خۆڵه‌مێش (xołemêş), hewramî xûl, lûrî xol, pehlewî xvel/xwel, belûçî hûl, zazakî wele (kurmancî "xw" = zazakî "w"), belkî hemû ji proto-hindûewropî * swol- (ax, erd - sw- ya proto-hindûewropî di zimanên îranî de dibe xw - binere xwarin, xwendin, xwişk...) ku herwiha serekaniya solum ya latînî, soil ya inglîzî ye. Wisa be, di kurdî de "xwelî" ji "ax" ya hindûewropî û "ax" ji "xwelî" ya hindûewropî ye anku maneyên herdu peyvan bi hev guherîne. հող (hoł) ya ermeniya kevn ihtimalen ji zimanên îranî hatiye wergirtin û di ermeniya nû de bûye հող (hoẍ) (Açaryan bi xeletî dibêje ku ya kurdî ji ermenî hatiye wergirtin. Eger wek gotina wî ya kurmancî ji ermenî bûya, hingê hevrehên wê wisa bi berfirehî di ziman û zaravayên îranî de peyda nedibûn.) Nêzîkiya navbera "xwelî" ya kurdî û kül (xwelî) ya tirkî ihtimalen tesedifî ye. Ya tirkî ne ji zimanên îranî hatiye wergirtin, hevrehên wê di zimanên din jî yên tirkîkî/tûranî de hene: azerî kül, tirkmenistanî kül, gagawzî kül, qazaxî күл (kül), oyxurî كۈل (kül), hemû ji tirkiya kevn * kül.

Werger

• Afrîkansî: as ^→ af
• Çekî: popel ^→ cs
• Danmarkî: aske ^→ da
• Almanî: Asche ^→ de mê, Erde ^→ de mê, ^?Staub ^→ de nêr
• Erebî: رماد (remad), ^?الخصیف ^→ ar, ^?الدمن ^→ ar, ^?الرماد ^→ ar, ^?الرمدداء ^→ ar, ^?الصنا ^→ ar, ^?الصنى ^→ ar, ^?المخط ^→ ar, ^?سمــــاد ^→ ar
• Esperantoyî: cindro ^→ eo
• Farisî: خاکستر ^→ fa, خاک ^→ fa
• Ferî: øska ^→ fo
• Fînî: tuhka ^→ fi
• Fransî: cendre ^→ fr
• Frîsî: jiske ^→ fy
• Holendî: as ^→ nl
• Mecarî: hamu ^→ hu
• Îdoyî: cindro ^→ io
• Îbranî: אֵפֶר
• Indonezî: abu ^→ id
• Inglîzî: ash ^→ en, ashes ^→ en, cinders ^→ en, cinder ^→ en
• Inglîziya kevn: æsce ^→ ang
• Îtalî: cenere ^→ it
• Îzlendî: aska ^→ is
• Japonî: 灰 ^→ ja
• Katalanî: cendra ^→ ca
• Latînî: cinis ^→ la, spodium ^→ la
• Malezî: abu ^→ ms
• Papyamentoyî: shinishi ^→ pap
• Portugalî: cinza ^→ pt
• Sirananî: asisi ^→ srn
• Spanî: ceniza ^→ es
• Swêdî: aska ^→ sv
• Tagalogî: abó ^→ tl
• Tirkî: kül ^→ tr, türap ^→ tr, toprak ^→ tr
• Yûnanî: τέφρα ^→ el, στάχτη ^→ el